رجال ابن داوودرجال ابن داود تألیف شیخ تقی الدین، ابو محمد، حسن بن علی بن داود حلی از علمای بزرگ شیعه در قرن هفتم هجری می‌باشد. ۱ - معرفی کتابشهید ثانی فرموده است: «سلک فیه مسلکاً لم یسبقه احد من الاصحاب؛ ایشان در رجال راهی را پیموده که هیچ کدام از اعاظم شیعه نپیموده اند». اما در باره شیوه مؤلف، مفید ترین بیان از مرحوم حر عاملی است که می فرماید: «سلوکه فی کتاب الرجال انه رتبه علی الحروف الاول فالاول فی الاسماء و اسماء الاباء و الاجداد و جمع جمیع ما وصل الیه من کتب الرجال مع حسن الترتیب و زیاده التهذیب». بعد شیخ حر عاملی می گوید: ابن داوود از آثار این بزرگان بهره گرفته است: شیخ طوسی،نجاشی، کشی،ابن غضائری، برقی، عقیقی، ابن عقده،فضل بن شاذان و ابن عبدون؛ و مؤلف برای نام هریک از این بزرگان علامتی گذاشته است و در اثر خود آن علامت را به کار برده است. ۲ - موضوععلم رجال و معرفی راویان احادیث ائمه علیهم‌السّلام و بیان اعتبار و عدم اعتبار آنها. ابن داود در این کتاب با استفاده از منابع غنی، قدیمی و معتبر علم رجال و با شیوه‌ای نو و ابتکاری در ترتیب روات به ترتیب حروف الفبا و بیان آدرس مستند خود به صورت رمز، مجموعه‌ای ارزشمند و گران‌بها را بوجود آورده است. ۳ - ارزش و اعتبار کتابکتاب رجال ابن داود از کتاب‌های رجالی معتبر شیعه در آغاز قرن هشتم هجری به شمار می‌آید و با توجه به نسخه‌ها و منابع معتبری که در اختیار مؤلف این کتاب بوده از ارزش و اعتبار خاصی برخوردار شده است. ۴ - سخنان علماشهید ثانی درباره این کتاب می‌فرماید: «کتاب رجال ابن داود از تالیفات مهم و از تحقیقات ارزشمند ایشان به شمار می‌آید. وی در این کتاب شیوه‌ای نو و ابتکاری را به کار گرفته که تا آن زمان میان اصحاب سابقه نداشته است. هر کس آن کتاب را مطالعه نماید بر ارزش و اعتبار و عظمت مؤلف آن آگاهی خواهد یافت». شیخ حر عاملی در کتاب امل الآمل درباره این کتاب می‌فرماید: «ابن داود این کتاب را به ترتیب حروف الفبا نگاشته است. وی تمام کتاب‌های رجالی قدما که به دستش رسیده را در کتاب آورده و مستند خود قرار داده است. ابن داود علاوه بر ترتیبی زیبا و تهذیبی جالب مطالب آن کتاب‌ها را نیز آورده است. وی در این کتاب فقط نام شخصیت‌های قبل از شیخ طوسی را آورده و کمتر به متاخرین از ایشان اشاره دارد». ۵ - انگیزه نگارشعلم رجال یکی از مقدمات اساسی و مهم اجتهاد و استنباط احکام شرعی است زیرا برای بدست آوردن احکام الهی بعد از مراجعه به قرآن، مهم‌ترین راه مراجعه به اخبار اهل بیت علیهم‌السّلام است. با توجه به اینکه دشمنان اهل بیت روایات فراوانی را جعل کرده‌اند تا راه حق را مشوه سازند چاره‌ای نمی‌ماند مگر آنکه روات احادیث را شناسایی کنیم تا بتوان روایات صحیح و معتبر را از روایات غیر صحیح و غیر معتبر جدا ساخت و برای این مهم راهی نیست مگر مراجعه به علم رجال و علم شناخت مردانی که روایات اهل بیت را روایت کرده‌اند. ابن داود در مقدمه کتاب در باره انگیزه خود از نگارش این کتاب می‌فرماید: «هنگامی که من به اصول فتاوای فقهی و فروع نظری آن نگریستم و سعی بر نجات از تقلید و پیروی از فتاوای نقل شده نمودم، دیدم که راهی بجز بررسی روایات ائمه هدی علیهم‌السّلام نیست و آن هم ممکن نیست مگر با استفاده صحیح از قواعد اصولی و توجه به نظریات اصحاب و فتاوای فرعی آنها، تا بتوان راهی صحیح و موافق با حق را برگزید و مخالف آن را رها ساخت. [۱]
الرجال،ابن داوود،ص۱.
و این مهم امکان ندارد مگر با شناخت علم رجال و تحقیق در احوال روات احادیث.۶ - شیوه نگارشابن داود در این کتاب تمام اسامی را به ترتیب حروف الفبا آورده و این ترتیب را تا آخر حروف هر اسمی رعایت کرده است. این شیوه تا آن زمان میان اصحاب بی‌سابقه بوده و ابن داود اولین رجالی است که ترتیب کتاب رجال خود را به این شکل آورده است. نکته دیگر اینکه ابن داود کتاب خود را در دو بخش آورده است: بخش اول در ممدوحین و رواتی که موثق و معتبر شناخته شده‌اند. بخش دوم در رواتی که ضعیف و غیر معتبر شناخته شده‌اند. وی در این کتاب توثیق یا تضعیف خود را مستند به یکی از کتاب‌های رجالی معتبر می‌کند و آدرس آن را نیز به صورت رمز آورده است. ۷ - منابع کتابابن داود در این کتاب بر منابع معتبر و اولیه رجالی شیعه استناد کرده است مانند: ۱-کتاب الرجال نوشته شیخ طوسی ابو جعفر محمد بن حسن طوسی. ۲-کتاب الفهرست نوشته شیخ طوسی ابو جعفر محمد بن حسن طوسی. ۳-کتاب رجال کشی نوشته ابو عمرو محمد بن عمر بن عبد العزیز کشی. ۴-کتاب رجال نجاشی نوشته شیخ ابو العباس احمد بن علی بن احمد نجاشی. ۵-کتاب رجال برقی نوشته ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد برقی. ۶-کتاب رجال ابن غضائری نوشته شیخ ابو الحسن احمد بن ابی عبدالله الحسین بن عبید الله غضائری. ۷-کتاب رجال عقیقی نوشته شریف علی بن احمد بن علی بن محمد عقیقی. ۸-کتاب رجال ابن عقده نوشته شیخ ابو العباس احمد بن محمد بن سعید بن عبد الرحمان بن زیاد معروف به ابن عقده. ۹-کتاب رجال فضل بن شاذان نوشته ابو محمد فضل بن شاذان نیشابوری. ۱۰-کتاب رجال ابن عبدون نوشته شیخ ابو عبدالله احمد بن عبد الواحد بن احمد بزاز معروف به ابن عبدون. و بسیاری دیگر از منابع رجالی قدمای شیعه. [۲]
الرجال،ابن داوود،ص۱.
۸ - رمزهای کتابابن داود برای کوتاه‌تر شدن جملات کتاب بسیاری از کلمات را به صورت رمز آورده است که اینک به برخی از آنها اشاره می‌کنیم: ۱- رجال کشی- کش ۲- رجال نجاشی- جش ۳- رجال شیخ طوسی- جخ ۴- الفهرست- ست ۵- البرقی- قی ۶- علی بن احمد عقیقی- عق ۷- ابن عقده- قد ۸- فضل بن شاذان- فش ۹- ابن عبدون- عب ۱۰- غضائری- غض ۱۱- محمد بن بابویه - یه ۱۲- ابن فضال- فض و برای هر یک از ائمه علیهم‌السّلام نیز یک حرف از نام آنها را علامت قرار داده است. ۹ - سند کتابابن داود در مقدمه کتاب سند خود را به هر یک از کتاب‌های رجالی که از آنها در کتاب استفاده کرده و به آنها استناد نموده آورده است تا به این طریق نقل‌های کتاب همه مستند و معتبر شود و بر اعتبار مطالب کتاب بیفزاید. ۱۰ - تتمه کتابابن داود در پایان کتاب ۱۷ فصل و۹ تنبیه آورده و در آنها نکات بسیار سودمند و مفید رجالی را ذکر کرده است مانند اسامی افرادی که واقفی ، فطحی ، زیدی ، عامی، کیسانی ، ناووسی، غلات ، ضعیف، مضطرب، منکر، فاسد المذهب ، جاعل حدیث، لعنت یا نفرین شده و یا مجهول بوده‌اند و افراد ثقه‌ای که از ضعفاء نقل حدیث کرده‌اند را به صورت فهرست‌های جداگانه آورده و در پایان نیز ۳۵ کنیه از روات ضعیف را بر شمرده است. ۱۱ - نقد کتابسید مصطفی تفرشی در کتاب نقد الرجال در باره این کتاب می‌گوید: «کتاب رجال ابن داود از ترتیب خوبی برخوردار است ولی غلط‌های فراوانی نیز در آن وجود دارد». مولی عبدالله شوشتری در شرح تهذیب الاحکام درباره این کتاب می‌گوید: «کتاب ابن داود را من قابل اعتماد ندیدم زیرا اشکالات فراوانی را در آن یافتم مانند اشتباه در نقل سخن قدما و یا بررسی روات و یا تعیین آنها و این نکته با کمی دقت در این کتاب آشکار می‌شود». علامه محقق ابو الهدی کلباسی اصفهانی در کتاب « سماء المقال فی تحقیق علم الرجال » اشتباهات کتاب ابن داود را شمرده و مشخص نموده است. شیخ حر عاملی در کتاب امل الآمل می‌گوید: «مراد از اشتباهات ابن داود اعتراضات ایشان بر علامه حلی است». سید محسن امین در کتاب اعیان الشیعه می‌گوید: دلیل اشتباهات کتاب رمزی بودن برخی کلمات است. ۱۱.۱ - نقد صاحب الریاضصاحب ریاض می‌فرماید: «دلیل اشتباهات کتاب اختلاف نسخه و اشتباه نساخ بوده است». مولی ابو علی حائری در کتاب «منتهی المقال فی الرجال» می‌گوید: «احتمالا دلیل اشتباهات کتاب بد خط بودن ابن داود بوده ولی اعتراضات ایشان به علامه اکثرا صحیح بوده است». اما صاحب ریاض العلما می‌فرماید: «من خط ایشان را دیده‌ام، ایشان دارای خطی زیبا بوده‌اند» و شیخ عباس قمی می‌فرماید: «خط ابن داود مانند نامش زیباست». محدث نوری می‌فرماید: «خط ابن داود مانند نامش زیبا و خوب بوده است و اکثر اصحاب با این کتاب مانند دیگر کتب رجالی برخورد کرده‌اند و آن را معتبر دانسته‌اند». نتیجه اینکه این دیدگاه بهتر به نظر می‌رسد زیرا با توجه به اعتبار و شهرت علمی مؤلف و دسترسی داشتن ایشان به بسیاری از منابع غنی رجالی، صحیح نیست که به دلیل برخی اشتباهات بخواهیم از این کتاب دست بکشیم و یا از امتیازات و ویژگی‌های آن محروم شویم و بهتر آن است که آن را در ردیف دیگر کتاب‌های رجالی به شمار آورده و در تحقیقات رجالی به آن هم مراجعه شود. ۱۲ - وضعیت نشراین کتاب، در یک جلد به زبان عربی در المطبعه الحیدریه النجف الاشرف در سال ۱۹۷۲ ه.ق به چاپ رسیده است. همچنین این کتاب به همت محدث ارهوی در ضمن انتشارات دانشگاه تهران همراه با رجال برقی در سال ۱۳۸۳ ه.ق چاپ شده است. ۱۳ - عناوین مرتبطحسن بن علی بن داود حلی ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعسایت اندیشه قم نرم افزار جامع الاحادیث،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |